بسم الله الرحمن الرحیم

کسب علم در بیان امام صادق(ع)

امام صادق ـ‌علیه‌السلام‌ـ در حدیث عنوان بصری می‌فرمایند: فأن اردت العلم فاطلب اولاً فی نفسک حقیقة العبودیة واطلب العلم باستعماله فاستفهم الله بفهمک...؛[1] «اگر علم می‌خواهی، نخست حقیقت عبودیت را در نفس خود طلب کن و با عمل به آن، علم را بجوی؛ آن گاه از خداوند طلب فهم کن».

علم پیامبران و امامان، علم افاضه‌ای از جانب خدا

علم دارای درجات و مراتبی است. شرایع دینی و مکاتب الهی که از وحی نشئت می­گیرند، اموری واقعی هستند و احکام و عقایدی را موجب شده‌اند که به وسیله پیامبران الهی به ما رسیده‌اند. اگر پیامبران و حجج الهی نبودند، عقل ما به‌تنهایی نمی­توانست این حقایق را کشف کند. بسیاری از علوم هستند که با تعلیم و تعلم نمی‌توان به آنها دست یافت. البته تعلیم و تعلم، مقدمه و زیربنای کسب علم است؛ اما با صرف تعلیم و تعلم، آن آگاهی و نوری[2] که باید وجود انسان را روشن کند، حاصل نمی­شود.

 به تعبییر دیگر، علم پیامبران و امامان، از جانب خداوند افاضه می‌شود. این علمِ افاضه­ای، حد و حدودی دارد و بسته به ظرف وجودی آن بزرگواران، متفاوت است و هرگز با علم معطی ـ‌جل‌شأنه‌ـ قابل قیاس نیست؛ زیرا علم باری، مطلق است. این اطلاق، هنگام افاضه به غیر، به دلیل امکان وجودی اغیار می­شکند. وقتی علم با امکان همراه شد، ظروف وجودی پیدا می­شود. برخی از این ظروف چنان بزرگ‌اند که از نظر ما بی­نهایت جلوه می­کنند؛ مانند ظرف وجودی رسول اکرم ـ‌صلی‌الله‌علیه‌وآله‌ـ و ائمه معصومین ـ‌علیهم‌السلام‌ـ ؛ ولی علم ایشان نیز محدود است؛ چون اطلاق ندارند. اطلاق فقط برای معطی است که علم را به پیامبران و امامان اعطا کرده است.

علم تحصیلی بشر، و افاضه الهی

ظرف وجودی بیشتر انسان‌ها بسیار محدود و کوچک است و در نتیجه، بهره‌مندی این ظروف از علم افاضه‌ای خداوند، چنان اندک است که ناچیز جلوه می‌کند. ازاین‌رو، انسان‌های عادی برای کسب علم، باید به تعلیم و تعلم بپردازند. چنان‌که در روایت آمده است: «یتعلمون احادیثنا». بنابراین فرق ما با پیامبران و امامان این است که علوم آنها افاضه­ای و بسیار گسترده است؛ ولی علوم ما تحصیلی و بسیار محدود؛ با این وجود، ظرف وجودی ما نیز می‌تواند مورد افاضه قرار گیرد. علم برای انسان‌های عادی نیز باید افاضه شود؛ هرچند به مقدمات دیگری همچون تحصیل هم نیاز دارد. انسان باید علم را تحصیل کند؛ اما نتیجه آن، افاضه از جانب خداست.

عبودیت شرط اول افاضه الهی

افاضه علم الهی به بشر، ظرف قابل می­خواهد. برای دستیابی به این ظرفیت و قابلیت، باید به حقیقت عبودیت که کمال خضوع است، دست یافت. مقام عبودیت، حتی بر مقام رسالت نیز تقدم دارد؛ چنان‌که در نماز هنگام تشهد می‌گوییم: «اشهد أن محمداً عبده و رسوله». پیامبر خدا که گل سرسبد آفرینش و عقل اول است و ظرف وجودی‌اش در عالم امکان، بزرگ‌ترین ظرف است، پیش از آنکه رسول خدا باشد، عبده و بنده اوست و عبودیتش بر رسالت مقدم است.

بنابراین کسب حقیقت عبودیت، مقدمه کسب علم است. چنان‌که در روایت آمده است: «لیس العلم بکثرة التعلم والتعلیم أنما هو نور یقذفه الله فی قلب من یشاء من عباده.[3] علم بکثرت تعلم نیست، بلکه نوری است در قلب آنکه خدای تعالی هدایتش را اراده کرده است، پیدا می شود» البته این حدیث، تعلیم و تعلم را نفی نمی‌کند؛ بلکه درصدد بیان این نکته است که گاهی از اوقات، کثرت تعلم موجب افاضه علم نمی‌شود، اما قلت تعلم می‌تواند موجب این افاضه شود.

بنابراین، طبق فرموده امام، برای کسب علم باید ابتدا حقیقت عبودیت را در درون خودمان بیابیم و بدانیم که این افاضه از رحمت خداست و رحمت خدا زمانی شامل حال ما می‌شود که نه‌تنها در توحید اعتقادی، بلکه در توحید عملی به حد کمال رسیده باشیم. در این صورت، ما وجود خود را در برابر قدرت مطلقی که همه هستی و تمام تأثیر و تأثرات در دست اوست، چنان کوچک می­یابیم که خود را قابلیت محض می‌بینیم و فاعلیت مطلق را از او می‌دانیم. در این صورت است که افاضه الهی صورت می‌گیرد و ما به فهم و علم دست می‌یابیم. از همین روست که می‌بینیم برخی از افراد، با اینکه قدرت فهم و درک عالی نداشتند، به مراتب بالای علم دست یافتند.

عمل به علم، شرط دوم افاضه الهی

نکته دیگری که در روایت یادشده درباره طلب علم وجود دارد، تلازم علم و عمل است: «واطلب العلم باستعماله». علم مسئولیت‌آور است و هر کلمه آن، مسئولیت ما را بیشتر می­کند. اگر تحمل این مسئولیت را نداریم، به دنبال علم نرویم؛ و اگر رفتیم و علم را به دست آوردیم، باید به مسئولیت‌ها و تعهدات آن پایبند باشیم.

سپس امام ـ‌علیه‌السلام‌ـ در ادامه این روایت می‌فرمایند: «فاستفهم الله بفهمک»؛ آن‌گاه از خداوند طلب فهم کن. ابتدا باید حقیقت عبودیت را پیدا کنیم؛ سپس با عمل کردن به علم، درهای علم به روی ما باز می‌شود و ظرف وجودی ما قابلیت افاضه علم را پیدا می‌کند. آن‌گاه پس از گذراندن این مراتب، از خداوند بخواهیم که به ما فهم بدهد.

والسلام علیکم ورحمة الله وبرکاته